Stroje ludowe w skansenie w Szymbarku

W ramach projektu Muzea Otwarte, Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów planuje utworzenie nowej wystawy pod nazwą Pogórzanie i Sąsiedzi. Wystawa powstanie na terenie skansenu w Szymbarku.

Dla zainteresowanych szczegółowy opis strojów ludowych.

Stroje ludowe Šariša

Udokumentowane ślady osadnictwa słowiańskiego na południu Šariša pochodzą z IV w. 
O słowackim zasiedleniu jego północnej części można mówić dopiero w drugiej połowie XIII w. 
Od XIV w. pojawiają się na Šarišu pasterze Rusini, a w okresie kolonizacji na prawie wołoskim zasiedlali go wędrowni pasterze owiec. Do powstania miast przyczynili się tzw. karpaccy Niemcy, przybywający na Słowację w kilku etapach. Najliczniejsza kolonizacja na prawie niemieckim trwała 
od XII do XIV w. po najeździe tatarskim. Pierwsza gmina żydowska na Šarišu wspominana jest końcem XIII w., lecz za okres osiedlenia uważa się XVII, a przede wszystkim XVIII w. Barwną mieszankę narodowości dopełniali koczowniczy Romowie, którzy pojawiali się od XIII w.

Tradycyjny ubiór

Strój ludowy – podstawowy znak tradycyjnej kultury – był przypisany do regionu, miasta, nawet wsi, płci, grupy wiekowej, zawodu i statusu społecznego. W przeszłości wyrabiano 
go z naturalnych materiałów: skór oraz futer dzikich i domowych zwierząt, lnu, konopi, 
a także wełny. Farbiarze i garbiarze barwili tkaniny oraz skóry, żeby ubrania były bardziej kolorowe. Zmieniła to przenikająca na wieś kultura miejska oraz produkcja tańszych fabrycznych materiałów.
Na wystawie prezentujemy stroje z początku XX wieku.

Strój męski

Strój męski był prostszy niż kobiecy i wcześniej przestano go nosić.

Na północnym Šarišu były to:
Koszula – pierwotnie z płótna domowego wyrobu, bez szwów na ramionach, zdobiona prostym geometrycznym haftem. W młodszej wersji była z mankietami i zdobniejsza. W odświętnej koszuli pojawiały się na mankietach, kołnierzu i gorsie zdobienia, najczęściej maszynowe. 
Po I wojnie światowej tradycyjne koszule zostały wyparte przez tańsze i dostępniejsze fabrycznie produkowane koszule.
Spodnie – dla północnego Šariša typowe były szerokie spodnie z drelichu lub domowego sukna. W lecie noszono je jako kalesony i spodnie. Zimą zakładano mocniejsze, a przede wszystkim grubsze, sukienne spodnie - chološne. Były obcisłe i zdobione na wzór mundurów wojskowych. Spodnie przytrzymywano wąskim tłoczonym rzemieniem (czasami długim na trzy metry).
Pod wpływem kultury miejskiej stopniowo zanikały, aż stały się strojem członków zespołów folklorystycznych i eksponatami w muzeach.
Lajblík (kamizelka) – część podstawowego stroju męskiego, bez rękawów. Ubierano 
ją na koszulę. Bez zapięcia, z tłoczonymi wzorami lub haftem i ozdobnymi guzikami. Sięgała do pasa i była podszyta płótnem. Najczęściej była częścią świątecznego stroju, do pracy wkładano 
ją rzadko.
Kapelusz (kalap, kapeľuch) – typowym nakryciem głowy był pilśniowy kapelusz średniej wysokości z wąskim rondem. Kalap był nieodzownym elementem męskiego stroju, zdejmowano 
go jedynie w kościele lub wchodząc do kogoś, by okazać szacunek.

Strój kobiecy

Tradycyjny strój kobiecy tworzyły:

Rubáš (halka) – płócienna, bez rękawów, sięgająca od pachy lub od pasa do kolan. Pełniła rolę bielizny, najczęściej była zdobiona, a szyto ją z grubego domowego płótna. Przytrzymywało 
ją na ciele przesuwane ramiączko (przyszyte na środku pleców, a z przodu wiązane po przeciągnięciu przez dziurkę) lub dwa ramiączka wszyte na stałe. Halki bez ramiączek przewiązywano paskiem lub tasiemką. Halka, koszulka i długa koszula stanowiły podstawę kobiecego stroju, zakładaną na gołe ciało.
Koszulka (oplecko, opľiča) – część stroju kobiecego zakrywająca górną część tułowia, ramiona i ręce. Zastąpiono ją koszulą ze środkową częścią (stanem) z domowego płótna z bogato zdobionymi rękawami zebranymi w mankiety. Wersję świąteczną szyto z delikatniejszych materiałów. Na Górnym Šarišu była zdobiona kolorowym haftem najczęściej z motywami roślinnymi. Długość koszuli zależała od fasonu halki, w większości sięgała do połowy piersi lub poniżej pasa. Do początku XX wieku koszulki były częścią codziennego i odświętnego stroju. Najpierw w ubraniu do pracy, a potem w stroju świątecznym, zastąpiono je bluzą lub dłuższą koszulką.
Spódnica (kidľa) – sięgała od pasa do kolan. Wierzchnią białą szyto z czterech – pięciu brytów (pasów) łączonych koronką igłową, tzw. spódnice mereżkowe. Używano też spódnic z modrodruku 
o takim samym kroju oraz starszego typu z gorsetem. W XIX w. i początkiem XX w. zaczęto stosować fabryczne materiały. Świąteczna spódnica była zdobiona głównie ornamentami przyrodniczymi. Obowiązkowym elementem stroju kobiecego była zapaska.
Zapaska (fertucha, šurc) – ochroniła ciało i odzież. W innych regionach występowała też 
w stroju męskim, ale na północnym Šarišu używali jej tylko rzemieślnicy, którzy potrzebowali takiej ochrony. Kobiety najczęściej same szyły ją z domowego płótna, później z fabrycznych tkanin. Zdobienia pojawiły się w miejscu szwów, które początkowo miały praktyczną rolę. Po I wojnie światowej zanikła.
Gorset (vista, lajbľík) – był bez rękawów i zakrywał klatkę piersiową. Zakładano 
go na koszulkę lub koszulę. Sporadycznie przyszywano go do spódnicy (kidli) – starszą formą jest spódnica bez gorsetu. Przody i plecy gorsetów zdobiono haftami, aplikacjami, sznurkami (tasiemkami). Uszyte były przeważnie z sukna.
Czepiec – nakrycie głowy mężatek, z domowego płótna, zdobiony. Po czepcu rozpoznawano kto jest z jakiej wsi, a nawet domu. Świadczył też o statusie właścicielki. Na początku XX w. zaczęto stosować materiał oraz zdobienia wprowadzone przez nowe procesy i techniki produkcji. Czepce dzieliły się na świąteczne (zdobniejsze) i codzienne. Na północy Šariša czepiec został wyparty przez chustkę.
Panny chodziły z gołą głową, ale około dwunastego roku życia na święta zakładały partę – ozdobną opaskę z długimi wstążkami.

Obuwie
W terenach górskich jeszcze początkiem XX wieku letnim obuwiem były kierpce. Biedota 
i dzieci chadzali boso. Każdy zręczniejszy mieszkaniec wsi umiał sam sobie zrobić kierpce najczęściej z garbowanej świńskiej skóry. Przytwierdzono je do nogi owijając rzemienie wokół łydki. Obuwie męskie i kobiecie różniły się tylko ornamentami wycinanymi w przedniej części. Kierpce, będące częścią męskiego stroju do pracy, zostały po I wojnie światowej wyparte przez kupne trzewiki - baganče.

Tradycyjnym świątecznym obuwiem w tym regionie były buty z cholewami, robione ze skóry bydlęcej, cielęcej, końskiej lub płótna przez wyspecjalizowanych szewców, cholewkarzy. Takie buty kobiece były paradniejsze dzięki kolorowemu stębnowaniu i wyściółce z miększej, często czerwonej, skóry. Również cholewki miały z miększej skóry, a z przodu i z tyłu sercowaty podkrój wykończony plecionym rzemykiem ze skórzanym guzikiem. Miały solidniejsze podeszwy i obcas, później zbijano je gwoździkami. Męskie buty świąteczne miały ostrogi. Nogi przed włożeniem butów owijano onucami. W drugiej połowie XX wieku pojawiły się nowsze modele.

Wszystkie dzieci do sześciu lat ubierano w długą płócienną koszulę, vigan. Potem nosiły ubrania, których fasony przypominały stroje dorosłych.


mat. prasowe programu Muzea Otwarte